به گزارش پایگاه خبری تحلیلی ماسال، مازیار احمدی فعال فرهنگی تالش زبان، ضمن یادداشتی نوشت:

اییز هزار رنگ هم رو به پایان است و زمستان سرد و فصل برف سپید در راه و باز به مناسبتی بازمانده تمدن کهن و باستانی ایرانیان نزدیک می شویم و این مناسبت چیزی نیست جز “چیلَه شَو^” که همان بلند ترین شب سال که تا نیمه شبش در پاییز است و بعد از آنهم در زمستان. ایرانیان که سابقه ای دیرین در برگزاری آیین و مناسبت های خاص و مفرح دارند، از گذشته های بسیار دور این شب را بعنوان بلندترین شب سال با برگزاری آیین ها و سنت های خاص گرامی داشته اند.

در باورهای باستانی ایرانیان، یلدا، شب زاد و زایش مهر است و پیشینه این باور به دیرینه‌ترین روزگار آیینی ایران باستان در آن سوی هزاره‌ها می‌رسد (به ایزد مهر و آیین مهر یا روزگار مهرپرستی آریاییان). برگزاری مراسم یلدا، آیینی خانوادگی است و شب‌نشینی‌ها به خویشاوندان و دوستان نزدیک محدود می‌شود. ایران کشوری با فرهنگی غنی است که مردمانش بنا به ذوق و سلیقه و طبیعت منطقه‌ای که در آن زیست می‌کنند، هر یک برای برگزاری سنت‌های کهن آداب خاص خود را دارند.

نام واژه “چیلَه شَو^”

چله شب در زبان کهن و بسیار ریشه ای ایرانی تالشی، چیله شَو است. چیلَه شَو^، در واقع چیل است + فتحه ی مضاف + شب. چیل = پوسته و پوست تخم مرغ است ، و پوست هر تخم دیگری. در بعضی از زبان های کهن ایرانی به جای فتحه ی مضاف کسره ی مضاف وجود دارد. در این زبان ها ، بر عکس فارسی دری و کردی و … مانند زبان تالشی ، روسی و آلمانی ، صفت قبل از موصوف می آید.

مثال: (سیب ِ سرخ – فارسی)- (سیف ِ سور – کردی) ذ- (سرَ سیف – تالشی)

این تغییر باعث می شود که کسره مضاف به فتحه ی مضاف تبدیل شود. چله در واقع چل َ است. فتحه ی مضاف است که در زبان جدید ایرانی – یعنی فارسی دری – آن شکل را یافته است. چله ربطی به چهل ندارد، چنانکه ما چله ی کوچک نیز داریم ، اما نامش همچنان چله است. چیل ژندن یعنی پوسته شکافی. و اگر به فارسی دری بگوییم می شود چیل زدن، و آن شکستگی ای است که وقت تولد جوجه به وسیله ی نوک جوجه بر پوسته ی تخم مرغ ایجاد می شود.

یلدا واژه ای است سریانی به معنی تولد و چله نیز دقیق همان معنی را دارد. به عنوان نمونه وقتی آفتاب صبحگاهان از افق کمی سر بر کرده و هنوز گِرد و تمام دیده نمی شود ، تالش ها به این حالت آفتاب می گویند: “آفتاوی کیجه گله چیل ژنده.” یعنی جوجه ی آفتاب پوسته ی تخم افق را شکافته برای تولد. یا وقتی که جوجه پوست تخم مرغ را می شکند تا بیرون بیاید، می گویند ، مورغونه چیل ژنده. یعنی تخم شکسته شده و بزودی است که جوجه زاده شود.

چیل در تالشی یعنی پوسته و خصوصاً به پوست تخم مرغ می گویند. و چیله شو ، چله شب ، شب پوسته شکافی است. شب چیل زدن است به تخم افق به وسیله ی جوجه ی خورشید. شب چله شبی است که در صبح اش جوجه خورشید بعد از آن شب بلند و نگران کننده ، دوباره زاده می شود و جهانی به کودک نور دلداده.

آیین و سنت “چیلَه شَو^” در نزد تالشان

تالشی ها نیز بعنوان یکی از قدیمی ترین اقوام ایران، از دیر زمان دوران اجدادشان یعنی همان “تاتاگوش” های زمان هخامنشیان و کوروش بزرگ ( یا کاودسیان از قول تاریخ نگاران رومی) تا به امروز این شب خاص را بهانه ای قرار داداه اند برای دید و بازدید آشنایان و فامیل، عرض ارادت کوچکترها به بزرگترها وجویا شدن از احوال آنها و همچنین دورهمی های شادمانه که معمولاً تا دیر هنگام و پاسی از شب ادامه دارد. در خصوص علت برگزاری چنین آیین و سنتی نیز می توان چنین گفت مردم تالش “چیله شَو^” را به امید در پیش داشتن زمستانی خوب و پر از بارش برف رحمت الهی جشن می گیرند تا از این برف ذخیره آب خوبی در کوهستانها مهیا گردد برای فصل بهار که در تالش شروع فصل “بجاره کار” است. و همه این ها بهانه ای بوده برای ایجاد جمع هایی گرم و صمیمی در “شَو^ نشینی” های تالشی ها همراه با مراسم و آیین های خاص خود است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

غذاها و خوراکی های مخصوص “چیلَه شَو^”

یکی از ویژگی های شب یلدا در تالش غذاها و خوارکی های خاص آن است. مادران تالشی سعی می کنند تا این غذاها را به خوشمزه ترین شکل ممکن پخت نمایند تا یکی از ویژگی های این شب خاص نیز با غذاهای خاص آن شکل بگیرد. قدیم ترها که تولیدات محلی در خانواده ها بسیار بیشتر از امروز بود. اغلب مواد خوراکی و خوردنی های این شب از تولیدات خود خانواده های تالشی بود و نیازی به خرید آن از بازار نبود، ولی امروزه با ماشینی شدن زندگی ها و تبدیل شدن باغ ها و مزارع به ویلا و آپارتمان دیگر به ندرت خبری از آن باغ های پربار و حصولات طبیعی خانواده های تالشی است و در نقاط شهری و حتی برخی نقاط روستایی بیشتر مایحتاج این شب را از بازار خریداری می کنند.

چیله شَو^ی شام:

از غذاهای شب چله تالشی ها می توان به “سیا خوروش” یا “وُزَ قاتق”، ایسبیه ماهی، “ترشَ تاره”، “کویه قاتق”، “ترشه آش” و “سَوزی پلا با ماهی”، با چاشنی هایی چند “سیر ترشی”، ” سیرداغ” ” ماست و بورانی”، ” وُزَه کوکو” و “سَوزی کوکو” اشاره نمود.

چیله شَو^ی شَو^ جیرَه

خوردنی های شب یلدا شامل انواع آجیل و “برشته برج”، “مرجو”، “کویَه دونه”، “پَتَه کوی”، کلوچه خوشمزه ی”کاکا”، میوه های فصل نظیر انار، “سیف”، پرتقال، “فطر”و “بی”.

معمولا مرغوبترین کدو را خانواده ها برای این شب حفظ می کنند و از بعد از ظهر همان روز به پختن آن مشغول می شوند. از قدیم می گویند خوردن میوه ترش برای سرما نخوردن در این فصل خوب است؛ امروزه به سبد میوه ها موز و چند قلم میوه جدید هم اضافه شده است.

خوردن هندوانه اما وجهه مشترک همه ملل و نژادهای این جغرافیای فرهنگی است در تالش چه در میان تالشان آنسوی مرز (قسمت جدا شده در جنگ های ایران و روس) و چه میان تالشان ایران رسمی منحصر فرد برای این شب طولانی وجود دارد. اهالی تالش بر این باورند که اگر در شب یلدا هندوانه بخورند، سرمای زمستان برآنان اثر نمی‌گذارد.

رسومات تالشی مربوط به چیله شَو^:

فال پوست هندوانه: یکی از رسوم قدیمی این دیار است که در مناطق مختلف تالش مرسوم بوده است به صورت دیگیری هم برگزار می گردد. روش کار بدین شکل است که پوست هندوانه را می‌برند و چهار قسمت می‌کنند و در یک دست می‌گیرند و نیت می‌کنند و از جلو به پشت می‌اندازند:

اگر ۲ قطعه سبز و دو قطعه سفید بیفتد – خیر است، اگر ۳ قطعه سبز و یک قطعه سفید بیفتد – خوب است، اگر یک قطعه سبز و ۳ قطعه سفید بیفتد – باطل است و سرانجام اگر هر ۴ قطعه سبز باشد خیلی خوب است. (دختران دم‌بخت هم از این شیوه برای فرداها و آرزوهای خود استفاده می‌کردند). یا اینکه اگر سه قسمت از چهار قسمت هندوانه به سمت بیرونی یا پوست می افتاد معنایش این بود که نوزاد پسر دنیا می آمد اما اگر سه قسمت از چهار قسمت به سمت درونی یا داخل هندوانه می افتاد نوزاد دختر متولد می شد. اگرچه این عمل هرگز پشتوانه علمی ندارد اما این از حس کنجکاوانه انسان ها برای پیش گویی است. این عمل در میان تالشان برای خوشگذرانی هم که شده همچنان در شب یلدا تکرار می شود. امید به زندگی، شادی، تفریح و خوشگذرانی از نشانه های آداب و رسوم در شب یلدا و مراسم دیگر ملت های زیر پرچم ایران بود. همین باورها بود که اسطوره ساز می شد بزم و شادی به وجود می آورد و حتی امید را به ناخوداگاه مردم تلقین می کرد و خلاقیت بشر برای شادمانی و آفرینش لحظات خوش که خود مولد و محرک زندگی بهتر است مهم است که نباید به فراموشی سپرده شود.

فال حافظ گرفتن: یکی دیگر از رسم های شب یلدا، «فال حافظ گرفتن» است اگر رسم‌ها و آیین‌های دیگر یلدا را میراثی از فرهنگ چند هزار ساله بدانیم ولی فال حافظ گرفتن در شب یلدا در سده‌های اخیر به رسم‌های شب یلدا افزوده شده است.

شم شمی: در ماسوله که مردم آن تالش هستند نیز مراسمی به نام «شم شمی» را به جا می‌آورند که یک نوع تفعل است. هر کسی نیتی دارد دم درب خانه یا سرگذر می‌ایستد و به حرف‌های رهگذران گوش می‌دهد. چنانچه حرف‌های خوب شنیده باشد آن را به تعبیر برآورده شدن نیت خود قلمداد می‌کنند و بالعکس.

خوانچه بری: رسم دیگر در تالش این است که در این شب خوانچه‌ای (سینی بزرگ) تزیین شده به خانه ی تازه‌عروس یا نامزد خانواده بفرستند. مردم تالش در سینی خود هندوانه‌ها را تزئین می‌کنند و شال‌های قرمزی را اطرافش می‌گذارند. البته رسم است که هدیه‌ای (معمولا یک قواره پارچه یا سکه طلا) نیز به عنوان هدیه شب چله (چلّگی) به نوعروس تقدیم می‌کنند.

نقل افسانه ها و خواندان دستون های تالشی: نقل داستان های اساطیری از زبان مادر بزرگ ها و پدر بزرگ های فامیل هم قشنگ ترین قسمت این شب است که هم جالب است هم پند آموز. بعد از شام هم خانواده ها ضمن خواندن کتاب داستان های اسطوره ای و افسانه های کهن تالشی، نقالی توسط پدر خانواده و یا توسط کسانی که نقال بودند و نقالی های زیبا از امیر ارسلان نامدار وگلزار خانم ودیو فولاد زره و مادرش و یا شاهنامه خوانی وحافظ خوانی و مشاعره اشعار تالشی و فارسی، دستون های تالشی و طالع بینی می کردند و شب را با خوردن و خواندن و خندیدن و شاد بودن تا به صبح می رساندند.

معمولاًخانم ها یک کنج خانه و آقایان هم در کنج دیگر خانه مشغول صحبت می شوند آقایان مشغول انجام دادن بازی های محلی و سنتی مخصوص این شب مثل پیچاز (که از استخوان قسمتی از بدن گوسفند به دست می آید) و خانم ها هم به بافتن جوراب پشمی ( پاتُون ) و حرف و حدیث ها در مورد خودشان سرگرم هستند و خوردن دو چیز در این شب بسیار جالب است.

در آخر نیز شما خوبرویان نیک اندیش را مهمان می کنم به خواندن شعر “چیله شو” از سر کار خانم زلیخا صبا:

چیله شَوی باهم نِشن داوره
باهم هَرین چیله کا وشَوچَره
نیت کَرین فال حافط آکَرین
نقل ومثل یَندی واین خاطِره
چیله شَوون الان خرید بازاره
هندونه و لَبو سره اناره
شیرنه آجیل،، شربت وچایی جوره
سفره مین ،نَن همه نِِشن چه داوره
سیاه قاتق، سَوزی کوکو حاضره
سَوزی پلا با مایی ترشه تاره
ده َدَ ه،نه وان بِری حافظ آکَرم
شمه را واروز رون خِشه با هاره
نیت کَرم هر گز غرصه مَداره
زومستونی سغه جانی بِداره
خردنون وام شمه گوش بداره
هنته روسوماتی نی چاک بداره
ام جوره شوون شمه ویر بداره
وختی نیمونه امه ویر بوهَره
غرصه شمه دیلی دیله مَداره
خنده غمی را استه راه چاره
هیکس دنیا اومه نیه دواره
گوشه مَنش مَشِ کنج کناره
هرکس خشه موایه کِ بی عاره
دیل خشی ، دوای روز گاره
مشکیلون را مَکره نِک وناره
رنج و دردون تا شایه دور ویداره
هَه دَسی نه آدَیه هی ویگِره
هیکسی را ناجه ی بد مَداره
هنته ببه کارون دوزه تیاره
شمه نه وام سِره سیفم گول یاسِم اَنارِم
چم حرفون شمه نی ویر بداره
هر جا مندیرونه نِزیک یا دوره
خشه وختون با هم بنیه داوره
ام چمِ و شمه مینی قراره
یَندی کو هرگز مَگره کناره
نا اهل مَبه روحم نی شادبداره
شمه شادی روحم نی گوشه داره

ترجمه برخی واژه های تالشی بکار رفته در این مقاله:

چیلَه شَو^ : شب یلدا

بجارَه کار: کارکشاروزی در مزرعه

سیا خوروش یا وُزَ قاتق: فسنجان

ایسبیه مای: ماهی سفید

ترشَ تاره: نوعی خوارک محلی در تالش و گیلان

کویه قاتق: خورشت کدو

ترشه آش: آش ترش

سیرداغ: یک نوع چاشنی محلی با ترکیبی از گردو، سیر، آب و دانه های انار ترش یا آب انار ترش.

منبع: شاندرمن ۲۰